Hoewel het onderwerp seksueel grensoverschrijdend gedrag steeds meer aandacht krijgt, blijft het vaak lastig om erover te praten. Ook als dit in jouw werkomgeving binnen de zorg gebeurt. Dit weet deskundige Christel van der Horst van FABRIEK69 maar al te goed. Ze vertelt hoe we dit thema beter aan kunnen pakken.
Christel is werkzaam als professional op het gebied van relatie, seksualiteit en intimiteit. Samen met haar collega’s van FABRIEK69 maakt ze (seksueel) grensoverschrijdend gedrag zichtbaar en bespreekbaar, net als de onderwerpen kindermishandeling, seksueel- en huiselijk geweld binnen het onderwijs, zorg en welzijn.
Betere voorlichting
“Je merkt dat er nog een taboe en vooral veel aannames rusten op het onderwerp seksueel grensoverschrijdend gedrag”, vertelt Christel. “Als je bijvoorbeeld kijkt wat voor reacties de uitzending over The Voice van het YouTube-programma BOOS allemaal losmaakte, dan mag er nog het een en ander gebeuren als het aan mij ligt. Vrijwel alle reacties waren gebaseerd op aannames en eigen emoties, terwijl er maar een paar professionals te zien waren aan talkshowtafels die wisten waar ze het over hadden. Veel mensen roepen en vinden wat en daar zou ik graag een aantal dingen zien veranderen.”
Als het aan Christel ligt, zou goede seksuele voorlichting hier al aan bij kunnen dragen. En dan niet alleen de seksuele voorlichting zoals we die kennen. “Ik noem het altijd de ‘pas op kijk uit voorlichting’. Het gaat hier voornamelijk om het voorkomen van soa’s en zwangerschappen. Maar als je van jongs af aan al leert wat seksualiteit is, wat fijn is voor je eigen lichaam, wie je wel en niet ‘mag’ aanraken, wat geen fijne plekken zijn op je eigen lichaam en er niet zo spastisch mee omgaat, dan scheelt dat al een hele boel voor later.”
Grensoverschrijdend gedrag in de praktijk
Vaak hebben mensen het beeld van een vreemde als ze denken aan seksueel geweld, maar in 85% van de gevallen is de dader een bekende van het slachtoffer. Dit kan bijvoorbeeld gaan om een collega. “Dat het vaak een bekende van het slachtoffer is, maakt ook dat we het zo moeilijk vinden. Want die ene bekende collega heeft ook hele mooie kanten en eigenschappen. Het gedrag is niet oké, maar de persoon zelf is geen monster. Het idee dat het iedereen kan zijn en het iedereen kan overkomen, maakt dat dat een heel onveilig gevoel kan geven. Dat onveilige gevoel zorgt ervoor dat het onderwerp alleen maar lastiger wordt om over te praten. De omgeving kan zich namelijk niet voorstellen dat een bekende zoiets zou doen.”
Naast dat het vaak in een bekende omgeving gebeurt, zijn er nog meer factoren die waarschijnlijk zijn binnen seksueel grensoverschrijdend gedrag. Volgens Christel is bijvoorbeeld vrijwel altijd sprake van een zekere machtsverhouding wanneer dit op de werkvloer gebeurt. Er moet daarom een veilige sfeer worden gecreëerd op het werk. Dat begint bij het management: “Professionals zouden dit thema direct bespreekbaar moeten maken. En dan niet alleen richting hun collega’s, maar ook met cliënten. Het is zeker een thema dat je tijdens te intake al kan bespreken.”
Daarnaast is het mogelijk om intern een masterclass of training te volgen, bijvoorbeeld van FABRIEK69. “We kunnen het dan bijvoorbeeld hebben over het herkennen van grensoverschrijdend gedrag, maar vaak het gaat het ook om de omgangsvormen binnen een organisatie. Houden leidinggevenden zich aan die omgangsvormen? Worden mensen aangesproken als ze omgangsvormen overschrijden? Gebeurt dit in een vroeg stadium of pas als het te laat is? Hier zou allemaal aan gedacht moeten worden.”
Duidelijke afspraken maken
Sommige mensen worden heel zenuwachtig als ze horen dat FABRIEK69 een masterclass komt geven, omdat ze bang zijn dat ze het over hun eigen seksualiteit moeten hebben. Christel benadrukt dat dit niet het geval is. “We willen juist heel klein beginnen. Of het nou gaat om de omgang met collega’s of met cliënten. We leggen uit hoe je respectvol met je medemens omgaat. Denk bijvoorbeeld aan het aankloppen op de kamerdeur van een cliënt in plaats van zomaar binnenwandelen, iemand zijn naaktheid respecteren, cliënten alleen laten met familie zonder de hele tijd naar binnen te lopen. Vaak wordt er als begeleider gedacht dat alles heel respectvol verloopt, maar we bepalen onbewust heel veel voor cliënten. Hoe meer we bepalen, hoe schever de verhoudingen worden en hoe groter de kans op grensoverschrijding.”
Het maken van afspraken is ook belangrijk binnen een organisatie, bij collega’s onderling. Juist nu dit onderwerp vaker besproken wordt, is het volgens Christel belangrijk om daar richtlijnen voor op te stellen. “Wat natuurlijk lastig kan zijn is dat er twijfels ontstaan over wat je nu wel en niet kan doen. Je hoort van mannen bijvoorbeeld vaker de opmerking: ‘We mogen zo helemaal niks meer zeggen’. Men weet niet meer zo goed wat de juiste omgangsvorm is en daarom is het des te belangrijker om er afspraken over maken. Maar ook om er kennis over op te doen, om elkaar op dezelfde manier te respecteren en om iemand aan te spreken wanneer hij of zij over de grens gaat.”
Wat heel logisch is, is dat iedereen zijn eigen normen en waarden in een situatie van seksueel grensoverschrijdend gedrag ook laat meewegen. Toch maakt dit de situatie vaak alleen maar complexer. Iedereen draagt namelijk een bepaald rugzakje met zich mee door opvoeding, eerdere ervaringen, geaardheid of opleiding, maar dit zou niet leidend mogen zijn in de ondersteuning naar cliënten toe. Christel legt uit: “Stel je voor dat iedereen vanuit zijn eigen rugzakje reageert, dan wordt het chaos. Je eigen normen en waarden hoef je nooit te negeren, maar ze zouden niet richtinggevend moeten zijn. Zowel niet naar cliënten als collega’s. Er moet een visie zijn, een protocol. En dan niet een die in de kast ligt en waar nooit naar gekeken wordt, maar een levendig document. Zo gelden er voor iedereen dezelfde richtlijnen en weet je waar je aan toe bent.”
Handelen en hulp zoeken
En hoe moet je dan handelen wanneer je dit gedrag signaleert? “Waar vaak angst voor heerst, is het hoe je als professional zou moeten reageren. Vaak wordt er eerder te veel dan te weinig gedaan. We hoeven niet aan waarheidsvinding te doen. Als iemand iets vertelt, kan je alleen al helpen door te zeggen: ‘Oh, vertel eens. Ik luister naar je.’ Wat soms gebeurt, is dat mensen schrikken wanneer iemand vertelt over een ervaring met seksueel geweld. Dat is begrijpelijk, maar niet handig. De emoties gaan dan meer over jou dan over het slachtoffer en het kan gebeuren dat iemand niet meer verder durft te vertellen. Reageer dus geïnteresseerd, oprecht en laat iemand zelf zijn of haar verhaal doen. Schrijf daarnaast op wat iemand vertelt en wat je zelf zegt. Je bent als professional altijd verplicht om te handelen. Bied als instantie een luisterend oor en doe niet te veel, want je maakt vaak meer kapot dan dat je er goed aan doet. En ga nooit alleen te werk, maar zoek altijd hulp binnen de organisatie of bijvoorbeeld bij Veilig Thuis.”
Een andere organisatie waar je terecht kan voor dit soort zaken is het Centrum Seksueel Geweld. Zij staan klaar voor slachtoffers van aanranding of verkrachting. Alle expertises zitten hier onder een dak en zo kunnen ze onder andere forensische, medische en psychische hulp bieden. Er werkt een team van artsen, verpleegkundigen, politie en andere hulpverleners om slachtoffers van aanranding en verkrachting specialistische zorg en ondersteuning te geven.
Meer weten over grensoverschrijdend gedrag in de zorg?
In onze podcast De Interventie zijn we met Christel van der Horst in gesprek gegaan, om nog meer kennis te kunnen delen over dit gevoelige onderwerp. Christel vertelt onder andere meer over hoe we een veilige werkomgeving kunnen creëren, wat je kan doen als je slachtoffer bent van seksueel grensoverschrijdend gedrag en we praten over de impact van victim blaming.
